JAKIE SĄ KONSEKWENCJE NARUSZANIA PRAW PRACOWNICZYCH W KODEKSIE KARNYM?

MAGDALENA MACIEJEWSKA Stowarzyszenie Misericordia

Jakie są konsekwencje naruszania praw pracowniczych w Kodeksie Karnym?

Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17, 1228) w części szczególnej w rozdziale XXVIII o tytule Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową: przewiduje kary jakie mogą spotkać osoby, które wykonują czynności w sprawach z zakresu praw pracy lub ubezpieczeń społecznych, z powodu przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową.

I. W art. 218 Kodeksu karnego – złośliwe naruszenie praw – ochronie podlegają prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy, ale także wynikające z ubezpieczenia społecznego.

Przepis nie zawiera przykładowego katalogu praw pracowniczych, których naruszenie skutkowałoby odpowiedzialnością karną. Katalogu takiego nie ma również w Kodeksie Pracy. Określenie zakresu ochrony wynika stąd, że nie można praw wynikających ze stosunku pracy ograniczyć do KP, gdyż wynikają one także z innych źródeł, w tym np. z Konstytucji RP (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

Dobrem chronionym jest:

prawo pracownika wynikające ze stosunku pracy,
prawa pracownika wynikające z ubezpieczenia społecznego,
ochrona ponownego przyjęcia do pracy ma podstawie orzeczenia właściwego organu,
prawo pracownika do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy.

W odmianie przestępstwa stypizowanej w art. 218 § 1a KK zachowanie sprawcy (nie tylko pracodawcy) polega na złośliwym lub uporczywym naruszaniu praw pracowniczych. Istotę uporczywości trafnie oddał SN w wyr. z 17.1.2017 r. (WA 18/16, Legalis), stwierdzając, że “uporczywość uzewnętrznia się natrętnymi, sekwencyjnymi czy powtarzalnymi zrachowaniami (…). Natomiast złośliwość objawia się w niemożliwej racjonalnie do umotywowania woli zaszkodzenia pracownikowi, perfidnym zachowaniu, dokuczeniu mu, poniżeniu, wyrządzeniu krzywdy”.

W orzecznictwie za uporczywe uznaje się zachowania trwające co najmniej 3 miesiące (por. wyr. SA w Gdańsku z 30.3.2017 r., II AKa 256/16, Legalis). W odróżnieniu od uporczywości, która cechuje się długotrwałością, złośliwość w rozumieniu art. 218 § 1a KK nie musi występować w sposób ciągły lub powtarzający się. Znamię to wypełniać zatem mogą zachowania incydentalne (tak słusznie K. Ślebzak, J. Kosonoga, Odpowiedzialność płatnika składek, s. 293) (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

Konsekwencje naruszania praw pracowniczych:

Kodeks karny w art. 218 – złośliwe naruszenie praw:
- Osoba, która złośliwie lub uporczywie naruszania prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego musi liczyć się z konsekwencjami w postaci kary:
  - grzywny, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 100, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
  - ograniczenia wolności – najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd,
  - albo pozbawienia wolności do lat 2, można wymierzyć od miesiąca, do 2 lat w tym przypadku, wymierza się w miesiącach i latach,
- Osoba, która odmawia ponownego przyjęcia do pracy, o którym przywróceniu orzekł właściwy organ podlega:
  - grzywnie, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 50, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
  - karze ograniczenia wolności, najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd,
  - albo pozbawienia wolności do roku.
- Osoba, która będąc zobowiązana orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje, podlega:
  - grzywnie, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 150, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
  - karze ograniczenia wolności najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd,
  - albo pozbawienia wolności do lat 3.

II. Art. 218 a Kodeksu karnego – uporczywe naruszanie przepisów o ograniczeniu handlu.

Dobrem chronionym jest:

prawo pracownika do odpoczynku,
zdrowie pracownika.

Prawo do odpoczynku zostało skonkretyzowane przez wskazanie dni: tj. w niedziele i święta oraz w dniu 24 grudnia lub w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy po godzinie 14.00. Chronione jest też prawo do pielęgnowania więzi rodzinnych, w tym prawo do samorealizacji w roli małżonka lub rodzica praz prawo do uczestniczenia w praktykach religijnych (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

Konsekwencje naruszania praw pracowniczych:

Kodeks karny w art. 218a – uporczywe naruszanie przepisów o ograniczeniu handlu:
- Kto, złośliwie lub uporczywie:
  - wbrew zakazowi handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem w niedziele i święta, powierza wykonywanie pracy w handlu lub wykonywanie czynności związanych z handlem pracownikowi lub zatrudnionemu,
  - wbrew zakazowi handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem po godzinie 14 00 w dniu 24 grudnia lub w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy, powierza wykonywanie pracy w handlu lub wykonywanie czynności związanych z handlem pracownikowi lub zatrudnionemu, podlega:
    - grzywnie, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 540, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
    - albo karze ograniczenia wolności – najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd.

III. Art. 219 Kodeksu karnego – niezgłoszenie osoby wykonującej pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego.

Dobrem chronionym jest:

zagwarantowane w Konstytucji RP (Art. 67. [Prawo do zabezpieczenia społecznego] Konstytucji RP: 1. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. 2. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa.) – art. 67 – prawo pracownika do otrzymania świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego w wysokości określonej przez ustawę)– art. 67 – prawo pracownika do otrzymania świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego w wysokości określonej przez ustawę.

Ochrona ta jest niezależna od woli osoby wykonującej pracę.

Przepis ten udziela prawnokarnej ochrony bardziej ogólnemu dobru w postaci prawidłowego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych oraz wiarygodności dokumentów w aspekcie dowodowym (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

W skład systemu ubezpieczeń społecznych wchodzą następujące rodzaje świadczeń: emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe.

Natomiast ubezpieczenie zdrowotne nie wchodzi w zakres ubezpieczenia społecznego.

Konsekwencje naruszania praw pracowniczych:

Kodeks karny w art. 219 – niezgłoszenie osoby wykonującej pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego:
- Kto narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych:
  - nie zgłaszając, nawet za zgodą zainteresowanego, wymaganych danych
  - albo zgłaszając nieprawdziwe dane,
  - mające wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość, podlega:
    - grzywnie, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 100, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
    - karze ograniczenia wolności – najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd,
    - albo pozbawienia wolności do lat 2, można wymierzyć od miesiąca, do 2 lat w tym przypadku, wymierza się w miesiącach i latach,

IV Art. 220 Kodeksu karnego – narażenie życia albo zdrowia pracownika

Dobrem chronionym jest:

zagwarantowane w Konstytucji RP ( Art. 66 Konstytucji RP [Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy; prawo do urlopu] Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego
prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa.)– art. 66 – prawo pracownika do świadczenia pracy w warunkach gwarantujących bezpieczeństwo i higienę,
życie pracownika,
zdrowie pracownika.

Sprawcą może być osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, przede wszystkim będzie to pracodawca, ale jeśli w zakładzie pracy w imieniu pracodawcy zarządzają wyznaczeni pracownicy kierujący innymi pracownikami, to wtedy oni mogą również ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 220 kk. Odpowiedzialność z tego tytułu może też ponieść osoba pełniąca funkcje kontrolne lub nadzorująca z zakresu bhp i higieny, nawet jeśli nie pozostaje w strukturze organizacyjnej zakładu pracy, dotyczy to członków służby bhp oraz społecznych inspektorów pracy. Sprawcą tego przestępstwa może być także inspektor pracy lub inspektor Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Czynność sprawcza polega na niedopełnieniu obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy. Niedopełnienie obowiązku może polegać na całkowitym zaniechaniu lub częściowym jego wypełnieniu (nienależnym wykonaniu). Przestępstwo to może być popełnione zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

Należy zwrócić uwagę na to, że jeżeli sprawca dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo, wtedy nie będzie polegał karze.

Konsekwencje naruszania praw pracowniczych:

Kodeks karny w art. 220 – narażenie życia albo zdrowia pracownika
- Kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy
  - nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika,
  - na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia,
  - albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega:
    - karze pozbawienia wolności do lat 3, można wymierzyć od miesiąca, do 3 lat w tym przypadku, wymierza się w miesiącach i latach,
- jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega:
  - grzywnie, która wymierzana jest w formie: stawki w ilości od 10 do 50, a w wysokości – stawka dzienna od 10 zł do 2000 zł,
  - karze ograniczenia wolności najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd,
  - albo pozbawienia wolności do roku.
- Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

V Art. 221 Kodeksu karnego – niezawiadomienie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej osoby wykonującej pracę zarobkową

Dobrem chronionym jest:

prawo pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach,
prawo do informacji o wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych.
prawo do otrzymania stosownych świadczeń z tytułu wypadku przy pracy,
prawo do otrzymania stosownych świadczeń z tytułu choroby zawodowej,

Sprawcą przestępstwa może być tylko osoba zobowiązana do zawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, sporządzenia lub przedstawienia wymaganej dokumentacji. Obowiązek ten ciąży przede wszystkim na pracodawcy, a w zakresie choroby zawodowej również na lekarzu.

Sprawcą przestępstwa nie może być natomiast poszkodowany pracownik ani inny pracownik zakładu pracy, który powziął widomość o wypadku (Kodeks Karny. Komentarz. Prof. Dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. Dr hab. Krzysztof Wiak, legalis, C.H.Beck, Warszawa 2024, wydanie 8).

Zachowanie sprawcy polega na niezawiadomieniu w terminie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, zaniechaniu sporządzenia wymaganej dokumentacji lub na jej nieprzedstawieniu właściwemu organowi.

Konsekwencje naruszania praw pracowniczych:

Art. 221 Kodeksu karnego – niezawiadomienie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej osoby wykonującej pracę zarobkową:

Kto wbrew obowiązkowi;
- nie zawiadamia w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej,
- albo nie sporządza,
- lub nie przedstawia wymaganej dokumentacji, podlega:
  - grzywnie do 180 stawek dziennych,
  - albo karze ograniczenia wolności, najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata, wymierza się ją w miesiącach i latach, kara ta polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd.

Zadanie „Śląskie Forum Doradztwa Antymobbingowego” sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach rządowego programu wspierania rozwoju organizacji poradniczych na lata 2022-2033.